"É un dos monumentos máis fermosos da cidade, o máis arquitectónico: un muro de sillares cun transparente no que figuraba orixinalmente o mapa de "Juan De La Cosa". O seu emprazamento non foi casual: fronte á ría, para que os heroes da navegación aos que rende homenaxe intuísen os camiños que axudaran a abrir. A especulación cegoulle a vista e, a maiores, as intervencións desafortunadas: desapareceu a gran cadea que completaba a áncora dos galeóns de Rande, cambiáronse as letras orixinais de bronce, o relevo foi substituído..."
"A mediados do século XVI o pontevedrés Pedro Sarmiento de Gamboa cumpría 25 anos e xa atravesara o Atlántico. México, Guatemala, as Illas Salomón (participou na primeira expedición que as descubriu) ou Perú foron algúns dos seus destinos nos anos seguintes, nos que non faltaron problemas coa Inquisición. Era un destacado experto en ciencias como a astronomía, cosmógrafo, avezado navegante e posuidor dunha basta cultura, por iso é polo que o seu nome figure por dereito propio no monumento co que Pontevedra rende homenaxe aos pioneiros da navegación.
Situado nos xardíns das Palmeiras, o monumento foi inaugurado o 12 de outubro de 1959. Con vistas á ría figura a inscrición "Los hombres de estas rías que hallaron gloria por los caminos del mar" e na parte posterior os nomes dos navegantes escritos en letras de bronce:
1-Paio Gómez Charino,
2-Alvar Paez de Sotomayor,
3-Alfonso Jofre de Tenorio,
4-Juan da Nova,
5-Pedro Sarmiento de Gamboa,
6-Gonzalo de Vigo,
7-Bartolomeu e Gonzalo de Nodal,
9-Enrique McDonell de Conde,
10-José Gago de Mendoza
11- Casto Méndez Núñez.
O historiador Juan Xoga explica que o polígrafo Xosé Filgueira Valverde "era neses momentos e ata 1969 simultaneamente director do Museo e alcalde e o que fai é compatibilizar ambos os mundos, por exemplo realizando depósitos como o da áncora do monumento para que poidan ser utilizados en espazos urbanos".
A áncora procedía dos galeóns afundidos na batalla de Rande de 1702 e de feito existe unha fotografía onde se ve o ferro depositado nas Ruínas de Santo Domingo, sede inicialmente da Sociedade Arqueolóxica e posteriormente dependente do Museo.
Tamén procedía dos galeóns afundidos en Rande a gran cadea que a completaba e ambas redondeaban o conxunto de sillares e granito. Descoñécese (aínda que algunhas fontes apuntan a Agustín Portela) o autor do deseño, puramente arquitectónico: un muro de sillares de granito que no ángulo superior esquerdo inclúe o relevo dunha carabela.
Debaixo, un van onde figuraba orixinalmente o mapa de Juan de la Cosa e á beira do monumento a áncora exenta coa súa cadea. O mesmo relevo da Carabela que figura no monumento, sen apenas variacións, aparece tamén nun monólito en Baiona e no pedestal da estatua de Colón.
Os pontevedreses aínda lembran a gran cadea que completaba este monumento de cantería en forma de pórtico, pero xa en 1996, cando María das Mercés Galego Esperanza publica "A escultura pública en Pontevedra", ese elemento nin se cita na descrición do conxunto. Tampouco a carta náutica, suplantada na actualidade por uns navíos e un sol de escaso gusto. Non tiveron mellor sorte as letras. Juan Juega sinala que "con bo gusto, Filgueira Valverde optou por realizar unha composición con cantería e unha áncora exenta, un memorial mirando ao mar para o que utilizou unha letra intemporal". No momento en que Mercedes Galego Esperanza publica o seu estudo sobre a escultura pública só inclúe cinco dos nomes dos navegantes e engade que "seguen cinco nomees ilegibles pola deterioración".
A realidade é que o monumento incluía inicialmente dúas fileiras de nomes escritos en bronce, unha das cales desapareceu. Posteriormente reescribiuse, empregando para iso a letra monacal galega. E os vándalos e as súas pintadas remataron por redondear a desfeita. Con todo, o peor desastre viría da man da especulación e en apenas dúas décadas o monumento deixou de ver a ría, cegadas as vistas polo cemento; toda unha metáfora da cidade que perdía o mar"
Traducido o galego por Antonio Ferrer